Kim Anh ( Kim Anh Tử )

1. Kim Anh: (Fructus Rosae laevigatae)

+ Tên khác: Kim anh tử, Mác nam coi (Tày), Thích lê tử,Đường quân tử là quả già hoặc đế hoa chín phơi hay sấy khô của cây Kim anh.

 + Cây thuốc: Là cây nhỏ, mọc dựa, thành bụi. Thân cành có gai. Lá kép gồm 3 lá chét, mép khía răng nhọn, có lá kèm nhỏ. Hoa to, màu trắng, mọc riêng lẻ ở đầu cành. Quả giả (đế hoa), hình trứng, có gai và đài còn lại, khi chín màu vàng nâu. Hạt (quả thật) nhiều, dẹt. Mùa hoa vào tháng 3 - 6; ra quả vào tháng 7 - 9.

+ Dược liệu: Là quả già (đế hoa lõm biến thành) bổ dọc, hình bầu dục, dài 2 - 4 cm, rộng 0,3 - 1,2 cm. Mép cắt thường quăn gập lại. Mặt ngoài màu da cam, nâu đỏ hoặc nâu sẫm bóng, hơi nhăn nheo, có vết của gai đã rụng. Đầu trên mang vết tích của lá đài, nhị và nhụy. Đầu dưới còn sót lại một đoạn cuống ngắn. Phần lớn đã được nạo sạch hạt (quả đóng) và lông. Quả đóng có góc, màu vàng nâu nhạt, rất cứng, có nhiều lông tơ. Vị hơi ngọt, chát.

+ Phân bố: Cây mọc hoang ở vùng núi thấp ở hai tỉnh Cao bằng và Lạng sơn. Cũng thường được trồng làm hàng rào. Ở Trung quốc cây mọc ở các tỉnh Quảng đông, Quảng tây, Phúc kiến, Hà nam, Giang tô, Triết giang , Hồ nam , Hồ bắc, Tứ xuyên.

+ Bộ phận dùng: Vị thuốc là quả giả bổ đôi phơi khô của cây Kim anh.

2. Thu hái - sơ chế:

+ Hái quả vào mùa thu, tháng 10-11, khi quả chín tới biến thành màu đỏ, phơi khô, loại bỏ gai cứng, nạo hết hạt bên trong là dùng được .

3. Bào chế - bảo quản:

Bào chế:

+ Loại bỏ tạp chất, rửa sạch, sấy khô. Kim anh nhục (thịt ‘quả’ Kim anh): Lấy quả Kim anh sạch, ngâm mềm, bổ đôi, nạo hết ‘hạt’ (quả đóng) và lông ở trong, phơi hoặc sấy khô. 

Bảo quản: Để nơi khô mát.

4. Thành phần: Quả có saponin, citric acid, malic acid, frutose, sucrose, tanin, resin, vitamin C, glucosid.

5. Tính vị- quy kinh:

Tính vị: Vị chua, chát, tính bình.

Quy kinh: Vào kinh thận, bàng quang, đại trường

6. Tác dụng - chủ trị:

Tác dụng dược lý:

+ Tác dụng giảm xơ, mỡ động mạch: trên thực nghiệm gây xơ, mỡ mạch thỏ bằng chế độ ăn nhiều cholesterol được điều trị bằng Kim anh tử trong 2 - 3 tuần. Trong tất cả các ca đều có gỉam cholesterol máu và beta-lipoprotein có ý nghĩa so với lô chứng. Mỡ ở tim và gan cũng như xơ mỡ mạch ở nhóm điều trị là ít hơn.

+ Tác dụng kháng khuẩn: Nước sắc Kim anh tử có tác dụng ức chế mạnh in vitro đối với tụ cầu vàng ( Staphylococcus aureus) và E.Coli. Nước của thuốc cũng có tác dụng ức chế virus cúm.  

Tác dụng: Cố tinh, súc niệu, sáp trường, ngừng tiêu chảy, hoạt huyết, tan ứ trệ, chỉ thống, lợi thủy.

Chủ trị: Chữa di tinh, mộng tinh, hoạt tinh, đái rắt, băng huyết, dong huyết, đới hạ; tiêu chảy lâu ngày, lỵ lâu ngày,  suy nhược thần kinh.

7 . Kiêng kỵ:

+ Nhiệt thái quá: không dùng (Trung Dược Học).

+ Bệnh mới phát sốt, táo kết: không dùng (Phương Pháp Bào Chế Đông Dược).

+ Có thực hỏa tà nhiệt: cấm dùng.

+ Tiểu không thông, tiêu chảy cấp: không dùng (Đông Dược Học Thiết Yếu).

8. Một số cách dùng thông dụng:

+ Chữa di mộng hoạt tinh, vãi đái và lưng gối mỏi đau: Dùng quả Kim anh 20g, Củ súng và Cẩu tích mỗi vị 16g, sắc uống (Lê Trần Đức). 

+ Chữa suy nhược thần kinh, di mộng tinh, hoạt tinh, viêm ruột: Kim anh 500g, Ba kích 250g, Tua sen 50g. Hai vị kim anh và ba kích thái mỏng, sao vàng, tán nhỏ, cho vào một túi nhỏ cùng với tua sen, rồi nấu với 3 lít nước còn chừng 1 lít. Lọc kỹ, để riêng, tiếp tục nấu với 2 lít nước nữa cho đến khi còn 0,5lít, lọc lấy nước bỏ bã. Trộn hai nước lại, cho thêm đường (1000g), khuấy tan, cô đặc còn 1lít là được. Để nguội, thêm vài giọt tinh dầu cam cho thơm. Mỗi ngày uống 2 thìa canh, chia làm hai lần.

+ Chữa tiểu són, tiểu rắt: Kim anh 10g, tang phiêu tiêu 10g, tua sen 10g, sơn dược 12g. Tất cả phơi khô, sắc với 400ml nước còn 100ml, uống làm hai lần trong ngày. 

+ Bài thuốc bổ sinh khí: Quả Kim anh, Khiếm thực, hai vị đồng lượng, sấy khô tán nhỏ, làm thành viên bằng hạt ngô. Ngày uống 10-20 viên (Thủy lục nhị tiên đơn). 

+ Viên bổ huyết và ích tinh khí: Quả Kim anh (bỏ gai, hạt) 160g. Sa nhân 80g, tán nhỏ, làm thành viên với mật. Viên bằng hạt ngô, uống lúc đói, mỗi lần 50 viên, uống với rượu nóng (Dược liệu Việt Nam).

+ Chữa tỳ hư, tiêu chảy lâu dài: Kim anh 10g, phục linh 10g, đảng sâm 10g, bạch truật 10g, hạt sen 15g. Sắc uống trong ngày. 

+ Chữa ra mồ hôi trộm, ù tai, chân tay tê mỏi: Cao quả kim anh 184g, hoàng bá, Khiếm thực mỗi vị 180g; Sa sâm nam, sơn dược mỗi vị 120g. Hạt sen, tỏa dương, táo nhân, mạch môn, hên tu, tri mẫu, long cốt, mẫu lệ mỗi vị 75g. Tất cả tán bột, trộn đều, làm thành viên 0,1g. Ngày uống 6g. 

+ Trị sa tử cung, sa trực tràng: Kim anh tử 30g, Ngũ vị tử 6g, sắc nước uống. Trường hợp sa tử cung lâu ngày có thể kết hợp với bài thuốc bổ trung ích khí uống.

+ Trị trẻ em đái dầm, đái nhiều lần do thận hư: Kim anh tử lượng vừa đủ nấu thành cao cho uống.